HABERLER

Abdurrahim Sağır

İran Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi, 14-16 Şubat tarihleri arasında Pekin’e resmi bir ziyaret gerçekleştirdi. Reisi’nin 2023 yılındaki ilk ziyaretinin Çin’e olması ve Çin Hükümeti’nin 2023 yılında ağırladığı ilk Ortadoğu liderinin Reisi olmasının yanı sıra; Çin-Körfez ülkeleri arasında yaşanan yakınlaşmanın ikili ilişkilerini nasıl etkileyeceği, Çin’in İran’a yönelik yatırımlarındaki durgunluk ve ikili ticaret hacmindeki daralmalar gibi konular ziyareti önemli kılan unsurlar arasındaydı. Özellikle Çin-Körfez ülkeleri arasındaki yakınlaşmanın Çin’in Ortadoğu politikalarında yeni bir köşe taşı olup olmadığını göstermesi açısından Reisi’nin ziyareti dikkatle takip edilmesi gereken bir diplomatik temas olarak kayıtlarda yerini aldı.

Çin’in Ortadoğu bölgesindeki ülkeler ile ilişkilerine bakıldığında, özellikle Çin’in ekonomik modernizasyon devriminin başladığı tarihten itibaren (1979) bölge ülkeleriyle son derece dengeli ilişkiler kurduğu gözlemlenmektedir. 1993 yılında petrol ithalatçısı olmasını takiben, Çin’in bölge ülkeleri ile ilişkileri uzunca bir dönem enerji temelinde şekillenmiştir. Pekin’in ekonomik çıkarları doğrultusunda şekillenen dış politikası, ‘tarafsızlık’ ve ‘müdahil olmama’ prensipleri doğrultusunda bölgedeki siyasi ve askeri gerilim noktalarından itinayla kaçınmıştır. Bu sayede, bölgede birbiriyle çatışan ülkeler dahil tüm aktörlerle stabil ilişkiler yürütülmesi, Çin diplomasisinin Ortadoğu’daki en büyük başarısı olagelmiştir.
 
Ancak Çin’in Xi Jinping dönemiyle birlikte dış politika yaşanan paradigma dönüşüm sonrasında Çin’in Ortadoğu politikalarında da birtakım değişimler gözlemlenmektedir. Bu değişim, zaman zaman kamuoyundaki tartışmalara da yansıyan Çin’in Ortadoğu’da aniden bir ‘oyun kurucu’, ‘yeni büyük güç’ ‘dengeleyici aktör’ gibi rollere soyunmasından ziyade Çin diplomasisinde geleneksel olarak adlandırabilecek birtakım prensiplerde yaşanan dönüşümlere işaret etmektedir. Bu bağlamda, Reisi’nin ziyaretinin arkasında yatan en önemli faktörlerden birini de Çin ile körfez ülkeleri arasında yaşanan yakınlaşmanın, İran ile ilişkileri zedelemek pahasına olup olmadığı sorusu oluşturmaktaydı.

Çin Devlet Başkan’ı Xi Jinping’in 2022 Aralık ayında Riyad’a gerçekleştirdiği ziyaret Çin- Ortadoğu ilişkilerinden ziyade, ABD Başkan’ı Joe Biden’ın Temmuz ayında gerçekleştirdiği ve başarısız olarak nitelendirilen Riyad ziyareti ile kıyaslanarak değerlendirildi. Küresel ölçekte, Biden’a kıyasla Xi Jinping’in daha sıcak karşılanması, bölge ülkelerinin katılımıyla gerçekleşen Çin-Arap Ülkeleri Zirvesi ve ilki düzenlenen Çin-Körfez İş Birliği Konseyi’ne katılması ve bölgesel aktörlerle gerçekleştirilen işbirliği anlaşmaları Çin’in artan nüfuzunu göstermesi açısından önemli gelişmeler oldu. Bölgesel ölçekte bakıldığında ise Çin’in Körfez ülkeleriyle yakınlaşmasının, bölgesel güç dengelerini nasıl etkileyeceği sorusu bir kez daha gündeme geldi. Çin-Körfez İşbirliği Konseyi Ortak bildirgesinde Çin’in beklenmedik bir şekilde, İran’ı hedef alan maddelerin altına imza atması, Çin’in bugüne kadar itinayla takip ettiği ‘tarafsızlık’ prensibinde yaşanan ilk büyük taviz oldu. Bildiride yer alan ‘’İran’ın bölge ülkelerinin iç işlerine müdahale etmeye son vermesi’’ ifadeleri ve İran’ın kontrolünde bulunan ve Birleşik Arap Emirlikleri’nin egemenlik iddiasında bulunduğu Basra Körfezi’ndeki üç ada için, ikili müzakereleri ve uluslararası hukuk kuralları çerçevesinde bir çözüm yoluna işaret edilmesi, İran tarafında öfkeyle karşılandı. ¹ Çin'in Tahran Büyükelçisi Chang Hua'ın Dışişleri Bakanlığı'na çağrılarak İran’ın ‘’şiddetli memnuniyetsizliği’’ Büyükelçi’ye iletildiği bildirildi. İran Dışişleri Bakanlığı sözcüsü düzenlediği basın toplantısında "İran, bu adalar üzerindeki herhangi bir iddiayı iç işlerine ve topraklarına müdahale olarak değerlendiriyor ve şiddetle kınıyor" ifadeleriyle Tahran’ın tutumunu muhataplarına ve kamuoyuna iletmiş oldu.²

Siyasi alanda yaşanan gerilimin yanısıra, ikili ilişkilerin ekonomik alanda da istenen düzeyde olmadığı görülmektedir. Hatırlanacağı üzere iki ülke Mart 2021’de ‘’25 Yıllık Kapsamlı İş Birliği Anlaşması’’ imzalayarak, ikili ilişkileri daha ileri seviyelere taşıma niyetlerini göstermişlerdi. Uluslararası kamuoyunda büyük yankı uyandıran anlaşmanın maddeleri gizli tutulmakla birlikte, 400 milyar dolarlık bir yatırım hacmini kapsadığı sızdırılan bilgiler arasındaydı. Ancak geçtiğimiz senenin ticari verileri ile telaffuz edilen tutarlar arasında ciddi bir fark bulunmaktadır. İran gümrük verilerine göre Reisi’nin cumhurbaşkanlığının ilk senesinde Çin’in İran ekonomisine yaptığı toplam yatırım 162 milyon dolar civarında kaldı.³Bu tablo, yaptırım altındaki İran için Çin’in ne kadar güvenilir bir ‘stratejik partner’ olduğunu sorunsallaştırırken, Çin’in Körfez ülkelerine yaptığı yatırımların hızla artması ise İran cephesinde farklı soru işaretlerinin oluşmasına yol açmıştır. AEI China Global Investment Tracker verilerine göre, 2021-22 yılları arasında Çin, Suudi Arabistan’a 10.79 Milyar dolar, BAE’ye 780 milyon dolar, Katar’a 810 milyon dolar dolarlık yatırımlar gerçekleştirdi.⁴ Çin’in Körfez ülkelerine yapılan yatırımlarını hızla arttırırken, İran’da vaat edilen yatırımlarla ilgili çekimserlik yaşaması İran tarafında hoşnutsuzluğa yol açmaktadır.

Bu bağlamda, Raisi’nin ziyaretini Merkez Bankası Direktörü, ekonomi, ticaret, petrol ve ulaştırma bakanlarının hazır bulunduğu bir heyet ile gerçekleştirmesi, ziyaretin ardındaki temel motivasyonun ikili ilişkilerdeki ticari hacmi arttırmak olduğunu göstermektedir. İran ekonomi bakan yardımcısı Ali Fekri’nin ziyaret öncesi bir röportajında ifade ettiği gibi ülkedeki siyasi elitler ‘’Çin’in İran’daki yatırımlarının hacminden memnun değil.’’⁵ İran’da devam etmekte olan protestolar ve ülkenin içinde bulunduğu ekonomik koşullar. düşünüldüğünde, İran ekonomisine nefes aldıracak yatırımlarla dönülmesi Reisi hükümeti için kritikti.
 
İkili ilişkilerdeki gelişmeler haricinde, iki ülke lideri küresel siyasetteki benzer duruşlarının altını çizen açıklamalarda bulundular. Pekin hükümeti, İran’ın nükleer programı meselesinin, müzakereler yoluyla çözümünün destekçisi olduğunu bir kez daha vurguladı. Her iki lider de ABD’nin tek taraflı politikalarını eleştirerek birbirlerine yönelik desteklerini yineledi. Xi Jinping: Çin, İran’ın ulusal egemenliğini, toprak bütünlüğünü ve ulusal onurunu korumasına ve tek taraflılığa ve hegemonyaya karşı direnişini desteklemektedir’’⁶  ifadeleri ile İran hükümetine desteğini yineledi. Üç gün süren ziyaretin somut netice, karşılıklı siyasi destek söylemlerinin tekrarlanması ve 20 adet iş birliği antlaşmasının imzalanması oldu.

Bu bağlamda, Çin-Körfez yakınlaşması akabinde gerçekleşen ziyaret her ne kadar olumlu çıktılarla neticelenmiş olsa da, bu ziyaretin sonuçlarının İran’ı ne kadar memnun edeceğini uygulamaya geçirilen politikalar gösterecek. Yakın tarihteki tecrübeler, Çin-İran ilişkilerinin; yayımlanan ortak bildirgeler, imzalanan mutabakat zaptları (MoU) ve liderlerin söylemlerinde farklı bir seviyede seyrederken, pratikteki ilişkilerin çok daha kısıtlı ve ekonomik fayda temelinde yürüdüğünü gösterdi. Her ne kadar, ABD’nin 2018’de nükleer anlaşmadan çekilmesi İran’ı Çin’e yaklaştırmış olsa da, ikili ilişkilerin stratejik partnerliğin gerektirdiği güveni ve bağlılığı barındırıp barındırmadığı hâlâ daha bir soru işareti. Bu bağlamda Çin-İran ilişkileri bir tür stratejik paydaşlıktan ziyade, uluslararası konjonktürün ortaya çıkardığı bir yakınlaşma olarak gözükmektedir. Kurulu düzenin çıkarlarını merkeze alan Batılı perspektifte, taraflardan birinin ‘haydut devlet’ diğerinin de ‘revizyonist devlet’ söylemine oturtulması, yapılan analizlerde ilişkiye aslında pek de sahip olmadığı bir stratejik boyut atfedilmesine yol açmaktadır.

¹ https://www.aa.com.tr/tr/dunya/iran-basra-korfezindeki-3-ada-ulkenin-ayrilmaz-bir-parcasi/2761777

² https://sputniknews.com.tr/20221211/iran-cinin-tahran-buyukelcisini-disisleri-bakanligina-cagirdi-

1064429261.html

³ https://www.aljazeera.com/news/2023/2/13/irans-raisi-heads-large-delegation-in-first-state-visit-to-china

⁴ https://www.aei.org/china-global-investment-tracker/

⁵ https://www.bourseandbazaar.com/articles/2023/2/16/special-issues-on-the-agenda-as-irans-raisi-visits- beijing

⁶https://www.globaltimes.cn/page/202302/1285469.shtml?utm_source=substack&utm_medium=email